Tuy nhiên, “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” (GS Nguyễn Lân) lại đưa ra một dị bản lạ: “Áo cứ chàng, làng cứ xã”, và giải thích: “Nói tính ỷ lại của người đàn bà, cũng như tính ỷ lại của người dân trong thôn xóm, không thấy được vai trò làm chủ của mình”.
“Từ điển từ và ngữ Việt Nam” (biên soạn sau “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” hơn 10 năm), GS Nguyễn Lân giữ nguyên cách hiểu: “áo cứ chàng, làng cứ xã • ng. chê người có tính ỷ lại, không biết tự mình lo việc cho mình <> Chị ta dạo này thì áo cứ chàng, làng cứ xã, chẳng muốn làm ăn gì”.
Cách giảng của GS Nguyễn Lân vấp phải sự phản bác của nhiều nhà biên soạn từ điển và ngôn ngữ học. Điển hình là Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương. Trong “Từ điển tục ngữ Việt”, ông cho rằng, GS Nguyễn Lân “tra cứu chưa kỹ nghĩa từ vựng của tràng trong câu Áo cứ tràng, làng cứ xã”, nên “đã đánh đồng nó với chàng và đinh ninh rằng chàng này cũng chính là từ được “phụ nữ hay dùng để gọi chồng hoặc người yêu còn trẻ”. Theo đó, Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương khẳng định “tràng là một từ cổ dùng để chỉ cái vạt trước của chiếc áo dài”, và câu tục ngữ được hiểu: “Áo thì nên lấy tràng làm chỗ dựa (khi cắt may) làng thì nên lấy lý trưởng làm chỗ dựa (khi tiếp xúc, bình phẩm)”. [1]
Cùng quan điểm “tràng” nghĩa là “vạt áo” còn có các nhà ngôn ngữ học và từ điển học khác:
- PGS.TS Phạm Văn Tình (bài “‘Làng’ trong tiếng Việt”), viết: “Áo cứ tràng, làng cứ xã (Áo thì nên lấy tràng (vạt) làm căn cứ khi cắt may còn làng phải lấy xã trưởng (lý trưởng) làm chỗ dựa (trong giải quyết mọi việc)” [báo Lao Động-3/5/2016].
- ThS Đỗ Thị Thu Hương, GS.TS. Nguyễn Đức Tồn (bài “Truy tìm nguồn gốc của một số thành ngữ thuần Việt có nhiều cách giải thích”) viết: “có thể khẳng định tràng nghĩa là "cái vạt áo". Áo cứ tràng làng cứ xã tức là "áo hãy dựa vào vạt trước mà bình phẩm, đánh giá, còn làng thì cứ dựa vào xã trưởng mà xét đoán hoặc cắt đặt công việc".[2].
-Nhóm biên soạn Vũ Dung (Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam”): “tràng: tràng áo, tức vạt áo. ngđ: Muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo, muốn lệnh cho làng thì cứ dựa vào xã trưởng”.
- “Từ điển tiếng Việt” (Ban biên soạn chuyên từ điển New Era): “Phải biết dựa vào người đứng đầu để giải quyết công việc, ví như muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo, muốn lệnh cho làng thì cứ dựa vào xã trưởng”.
Vậy, GS Nguyễn Lân và nhóm tác giả khác, ai mới là người đúng?
Có thể khẳng định, GS Nguyễn Lân đã sai, khi nhầm lẫn “tràng” (một bộ phận của chiếc áo) thành “chàng” (người chồng). Có lẽ ông suy diễn: việc giặt giũ, vá may đáng ra phụ nữ phải đảm đương, đằng này “ỷ lại”, “cứ” (để cho) “chàng” (chồng) phải làm, (nên gọi “áo cứ chàng”); còn công việc của làng, thì người dân “cứ” (“ỷ lại”) ông xã trưởng (nên gọi “cứ xã”) chăng?
Tuy nhiên, liệu Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương và các tác giả đồng quan điểm với ông có đúng khi cho rằng, “tràng” là “vạt trước của chiếc áo dài”? Theo chúng tôi, không đúng. Vì:
- Vế đầu câu tục ngữ không nói về kinh nghiệm may áo. Vả lại, nếu phải lấy một bộ phận nào đó của áo làm “chỗ dựa khi cắt may”, thì chính là cái “cầu vai” (áo), chứ không phải “vạt áo”. Vai áo làm cữ cho thân áo. Nếu áo hẹp vai thì mặc không nổi, trong khi “vạt áo” dài hay ngắn tí chút cũng không sao. Mặt khác, vế thứ hai cũng không đúc kết kinh nghiệm “lấy lý trưởng làm chỗ dựa (khi tiếp xúc, bình phẩm)”, bởi mỹ tục thuần phong của làng xã đâu tập trung cả vào ông lý trưởng?
- Với nhóm Vũ Dung, nếu hiểu “muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo”, thì phải nói “người cứ tràng” (người thì cứ “vạt áo” mà túm), chứ không phải “áo cứ tràng”. Vả lại, còn đang đi “tìm ai” đó, làm sao lại túm được “vạt áo” của người ấy? Đó là chưa nói đến chuyện, nếu cần khống chế một ai đó, người ta túm cổ áo, chứ không túm vạt áo.
Vậy, “tràng” trong “Áo cứ tràng, làng cứ xã” là gì? Theo chúng tôi, “tràng” cũng có một nghĩa là “vạt áo dài” (“tràng” là gọi tắt của “tràng vạt” - trường vạt - vạt áo dài), nhưng trong câu tục ngữ này, “tràng” lại có nghĩa là cái “cổ áo”. “Từ điển AN NAM - LUSITAN - LATINH”, A.de Rhodes cho biết: “Tlàng áo: phần trên chiếc áo che cổ.” (“Tlàng” là cách phát âm xưa của “tràng” [cổ áo], Hán = “lĩnh” 領).
Bây giờ, xin xét đến nghĩa của chữ “lĩnh” [lãnh] 領 (cổ áo):
-“Khang Hy tự điển”: “lĩnh 領 – phía trước cái cổ; che trùm cổ; cũng chỉ bộ phận thống lĩnh đối với chiếc áo, là cái đầu mối vậy.” [nguyên văn: 領, 頸也. 以壅頸也. 亦言總領衣體, 爲端首也].
- “Từ Nguyên”: “lĩnh: tên gọi chung cái cổ, gồm cả đằng trước và đằng sau; phần che cổ của chiếc áo gọi là lĩnh. lĩnh tụ: cầm nắm một cái áo, tất phải cầm ở bộ phận cổ áo và tay áo, nên lấy “lãnh” và “tụ” (cổ áo và tay áo) để ví với người có khả năng cầm đầu, dẫn dắt những người dưới quyền.” [nguyên văn: 領: 頸項之總名也;衣之護頸者曰領; 領袖: 衣之提挈必在領袖. 故以喻人之能提挈其下者].
- “Từ Hải”: “lĩnh: phần che cổ của chiếc áo. Lĩnh tụ: Áo có bộ phận cổ [lĩnh] và tay áo [tụ] là chỗ để cầm, xốc, nên gọi người có khả năng lãnh đạo, dẫn dắt là “lĩnh tụ” [nguyên văn: “領: 衣之護頸處也; 領袖: 衣有領與袖為提挈之處轉以喻人之能領率其下者也”].
- “Hán Việt từ điển” (Đào Duy Anh): “lãnh 領 - Cái cổ - Cổ áo - Một cái áo - Thống suất cả…”; “Lãnh tụ - Cổ áo và tay áo. Khi cổi áo tất trước cầm cổ áo và tay áo - Ngb. Người có tài xuất chúng làm thủ-lãnh cho nhân-chúng”.
- “Hán Việt tự điển” (Thiều Chửu): “lĩnh 領. ① Cái cổ...② Cái cổ áo, một cái áo cũng gọi là nhất lĩnh 一 領. Xóc áo thì phải cầm cổ, cầm tay thì áo mới sóng, vì thế nên người nào quản lí một bộ phận, một nhóm gọi là lĩnh tụ 領袖 (đầu sỏ)”.
Với những loại áo dài như thế này, thì vị trí
của cái cổ áo càng trở nên quan trọng khi giũ chiếc áo cho phẳng
Ảnh: ST
Như vậy, do chỉ bộ phận “thống lĩnh” của cái áo, nên chữ “lĩnh” [lãnh] 領 (cổ áo) trở thành yếu tố cấu tạo từ “lãnh tụ” 領袖 (lãnh đạo, cầm đầu một nhóm người). Với ý nghĩa đó, “lĩnh” (cổ áo) quả rất phù hợp để trở thành cặp đôi tương xứng với “xã” (xã trưởng). Vấn đề đặt ra là tục ngữ nói “cứ tràng”, đâu nói “cứ lĩnh”? Các cuốn từ điển sau đây sẽ cho ta biết, “lĩnh” [lãnh] 領 chính là “tràng” (cổ áo):
- “Tam thiên tự” (Đoàn Trung Còn): “Y 衣 - Áo; Lãnh 領 - Tràng”.
- “Ngũ Thiên Tự” (Đoàn Trung Còn, bản Hán - Việt - Pháp) chú rõ hơn: “領- lãnh (lĩnh) - tràng (cổ áo) - Col”.
- “Việt Nam tự điển” (Hội Khai Trí Tiến Đức): “領 - lĩnh. Tràng áo (không dùng một mình). Lĩnh tụ 領 袖 tràng áo và tay áo. Chỉ dùng nghĩa bóng để nói người đứng đầu một đảng- phái: Lĩnh-tụ đảng xã hội”.
Như vậy, nghĩa đen câu tục ngữ được hiểu như sau: “tràng” (cổ áo) là bộ phận đầu mối của cái áo, giữ vị trí thống lĩnh đối với cả cái áo; “xã” (xã trưởng) là cấp quản lý cao nhất của làng. Muốn “xóc” (cầm, túm) để giũ cho cái áo dài trở nên “sóng” (phẳng), cứ cầm lấy phần cổ áo là gọn gàng nhất; cũng như việc làng (phu phen, tạp dịch…) chỉ cần nắm được người đứng đầu “xã” (xã trưởng), tức khắc công việc sẽ được triển khai đến từng người dân. Đó là những nguyên lý không thể khác được. (Có câu “Đục đến chạm, thì chạm đến khăng, Đòn đánh lý trưởng thì văng cả làng” là vậy).
Vì “tràng” [“cổ áo”], bị hiểu lầm thành “tràng” [“vạt áo”], nên các soạn giả mới đưa ra cách hiểu nghĩa đen mơ hồ “Áo thì nên lấy tràng làm chỗ dựa (khi cắt may)”; “Muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo”. Riêng Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương, do hiểu sai nghĩa của chữ “tràng”, dẫn đến hiểu không đúng nghĩa đen, cuối cùng, hiểu sai toàn bộ nội dung câu tục ngữ (bởi không có chuyện “cắt may” hay “tiếp xúc, bình phẩm” gì ở đây).
Như vậy, chỉ khi trả lại nghĩa đích thực của chữ “tràng” trong câu tục ngữ, chúng ta mới thấy hết sự sâu sắc và cái hay cái đẹp trong cách ví von, so sánh của dân gian. “Áo cứ tràng, làng cứ xã”, chính là kinh nghiệm quản lý làng xã thời phong kiến, theo nguyên tắc qui trách nhiệm cho người đứng đầu. Nguyên tắc, kinh nghiệm này đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
Hoàng Tuấn Công
(Bài đã công bố từ 2013, nâng cấp 2017)
1-Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương nhiều lần lên tiếng phê phán cách hiểu của GS Nguyễn Lân và đưa ra cách giải thích nhất quán của mình. Bài “Giới 8X, 9X với di sản tục ngữ” (báo Lao Động-2013), sau khi trích dẫn GS Nguyễn Lân, ông viết: “Áo cứ tràng; làng cứ xã = (Tràng: Vạt trước của cái áo dài thời xưa; xã: lý trưởng) Với áo thì hãy lấy tràng làm chỗ dựa (mà cắt may/bình phẩm); với làng thì hãy lấy lý trưởng làm chỗ dựa (mà bình phẩm/đánh giá)”.
Bài “Sao không dạy tục ngữ cho học sinh tiểu học?” (Nguyễn Đức Dương-Tạp chí Ngôn ngữ/4/2008) viết: “Cuốn Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam vừa dẫn (tức từ điển của GS Nguyễn Lân-HTC) đã chép lộn TRÀNG trong câu Áo cứ TRÀNG; làng cứ xã thành CHÀNG, rồi diễn giải: “Nói tính ỷ lại của người đàn bà, cũng như tính ỷ lại của người dân trong thôn xóm, không thấy được vai trò làm chủ của mình" (tr. 10). Thực ra, TRÀNG là một từ cổ chỉ cái vạt trước của chiếc áo dài (thời xưa), như Từ điển tiếng Việt (của Viện Ngôn ngữ học) đã thu thập và cắt nghĩa rất phân minh. Bởi thế, đây không phải là lời chê trách thói ỷ lại, mà là lời nhắc nhở người đời sau nên dựa vào cái gì khi định cắt may/bình phẩm về áo quần, cũng như nên dựa vào ai khi cần xét đoán/bình phẩm về dân tình sinh sống trong làng xã”.
2-Bài “Truy tìm nguồn gốc của một số thành ngữ thuần Việt có nhiều cách giải thích” (ThS Đỗ Thị Thu Hương-GS.TS. Nguyễn Đức Tồn-Tạp chí Ngôn Ngữ, 9/2012): “Thực ra, TRÀNG là một từ cổ chỉ cái vạt trước của chiếc áo dài (thời xưa), như Từ điển tiếng Việt (của Viện Ngôn ngữ học) đã thu thập và cắt nghĩa rất phân minh. Bởi thế, đây không phải là lời chê trách thói ỷ lại, mà là lời nhắc nhở người đời sau nên dựa vào cái gì khi định cắt may/bình phẩm về áo quần, cũng như nên dựa vào ai khi cần xét đoán/bình phẩm về dân tình sinh sống trong làng xã.
Khi giải nghĩa thành ngữ này, Từ điển Thành ngữ, tục ngữ Việt Nam của Vũ Dung, Vũ Thúy Anh, Vũ Quang Hào đã chú giải tràng: tràng áo, tức vạt áo; xã: xã trưởng, người đứng đầu xã. Nghĩa đen của thành ngữ này là: Muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo, muốn lệnh cho làng thì cứ dựa vào xã trưởng và nghĩa bóng là dựa vào người đầu trò để giải quyết công việc.
Để tìm hiểu chắc chắn hơn, chúng tôi đã tra Từ điển từ Việt cổ của Nguyễn Ngọc San thì thấy có chú giải nghĩa của từ tràng như sau: tràng: vạt áo. Hộ lĩnh buộc che ngoài tràng (Chỉ Nam ngọc âm giải nghĩa) [16, 240].
Như vậy, có thể khẳng định tràng nghĩa là "cái vạt áo". Áo cứ tràng làng cứ xã tức là "áo hãy dựa vào vạt trước mà bình phẩm, đánh giá, còn làng thì cứ dựa vào xã trưởng mà xét đoán hoặc cắt đặt công việc". Từ đây suy ra nghĩa biểu trưng của thành ngữ này là dựa vào người đứng đầu để giải quyết công việc”.
Ngoài cách hiểu không đúng về nghĩa đen của chữ “tràng” và hiểu sai nghĩa bóng, ThS Đỗ Thị Thu Hương và GS.TS. Nguyễn Đức Tồn cũng không đúng khi xếp câu tục ngữ “Áo cứ tràng, làng cứ xã” vào thể loại “thành ngữ”.
Nguồn Blog Hoàng Tuấn Công
Nguyễn Duy Xuân
CHẤT LIỆU VĂN HOÁ DÂN GIAN TRONG BÀI THƠ “ĐẤT NƯỚC” CỦA NGUYỄN KHOA ĐIỀM
Luận về địa không, địa kiếp
NHỮNG THÀNH NGỮ CÓ XUẤT XỨ TỪ THƠ CỔ ĐIỂN VÀ ĐIỂN CỐ (Kì 5)
Một số thuật ngữ thường dùng trong tử vi
Đến với bài thơ "Gửi Mẹ" của Lưu Quang Vũ
HAI BÀI THƠ TÌNH CỦA LÝ BẠCH (701 - 762)
"VIỆT VỊ" HAY "LIỆT VỊ"?
NHẮC EM
TÍNH LUẬN CHIẾN TRONG BẢN TUYÊN NGÔN ĐỘC LẬP CỦA HỒ CHÍ MINH
CHẾT CŨNG CHỈ NHƯ GIẤC NGỦ
Lăng mộ Hoàng đế Quang Trung ở đâu?
Vài dòng lan man về từ ghi trên thiệp cưới
Thảm hoạ môi trường biển miền Trung do Fomorsa
Khám phá vẻ đẹp đáy biển Nha Trang