Tiếng Việt thời LM de Rhodes - vài nhận xét về cách dùng "ăn chay, ăn kiêng, ăn tạp, khem, cữ" (phần 12)

Đây là những ‘cầu nối’ để có thể giải thích một số cách đọc tiếng Việt hiện đại và cho ta thấy rõ hơn quá trình hình thành tiếng Việt cũng như sự khác biệt từ góc nhìn tín ngưỡng (Công giáo so với Phật giáo chẳng hạn). Các tài liệu tham khảo chính của bài viết này là ba tác phẩm của LM de Rhodes soạn: cuốn Phép Giảng Tám Ngày (viết tắt là PGTN), Bản Báo Cáo vắn tắt về tiếng An Nam hay Đông Kinh (viết tắt là BBC) và từ điển Annam-Lusitan-Latinh (thường gọi là Việt-Bồ-La, viết tắt là VBL) có thể tra từ điển này trên mạng, như trang này chẳng hạn http://books.google.fr/books?id=uGhkAAAAMAAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false . Các chữ viết tắt khác là SSS (Sách Sổ Sang Chép Các Việc), NCT (Nguyễn Cung Thông), TVGT (Thuyết Văn Giải Tự/khoảng 100 SCN), NT (Ngọc Thiên/543), ĐV (Đường Vận/751), NKVT (Ngũ Kinh Văn Tự/776), LKTG (Long Kham Thủ Giám/997), QV (Quảng Vận/1008), TV (Tập Vận/1037/1067), TNAV (Trung Nguyên Âm Vận/1324), CV (Chính Vận/1375), TVi (Tự Vị/1615), VB (Vận Bổ/1100/1154), VH (Vận Hội/1297), LT (Loại Thiên/1039/1066), CTT (Chính Tự Thông/1670), TViB (Tự Vị Bổ/1666), TTTH (Tứ Thanh Thiên Hải), KH (Khang Hi/1716), P (tiếng Pháp), ĐNQATV (Đại Nam Quấc Âm Tự Vị), A (tiếng Anh), L (tiếng La Tinh), PG (Phật Giáo), CG (Công Giáo), VN (Việt Nam), TQ (Trung Quốc), HV (Hán Việt), BK (Bắc Kinh), MACC (Mùa Ăn Chay Cả/LM Maiorica), ĐCGS (Đức Chúa Giê-Su), CTTr (Các Thánh Truyện), TCTM (Thiên Chúa Thánh Mẫu), LM (Linh Mục). Trang/cột/tờ của VBL được trích lại từ bản La Tinh để người đọc tiện tra cứu thêm. Chủ đề ăn chay cũng khá thời thượng vì các góc độ nhìn và hiểu hoạt động ăn chay rất khác biệt: từ lý do sức khoẻ cá nhân, tu luyện (hãm mình) cho đến niềm tin từ tôn giáo hay tâm linh (làm cho ta hiền hơn?), từ quyền bình đẳng của mọi loài sinh vật cho đến tương lai của môi trường và cả thế giới loài người ...v.v... Một điểm đáng nhắc ở đây là tuỳ theo mức độ ăn chay (chỉ không ăn thịt cá/thực phẩm từ động vật) mà tiếng Anh bây giờ có hai danh từ chỉ người/kẻ ăn chay: vegetarian (végétarien/P, có thể dùng trứng và sữa) và vegan  (végétalien/P) - hoàn toàn không tiêu thụ sản phẩm từ động vật - chế độ ăn chay không chỉ loại trừ thịt thú vật, mà còn cả sữa, trứng và các thành phần có nguồn gốc động vật như đồ dùng/quần áo (hàm ý tránh bóc lột các sinh vật). Chúng ta thường gặp sự phân biệt này trong phần sau, nhưng không phải là trọng tâm của bài này. Bài viết này là một phần trong loạt bài viết về tiếng Việt vào thời LM de Rhodes, đặc biệt chú trọng về tương quan ngữ âm HV và Việt hơn là quá trình thay đổi phạm trù nghĩa của các từ liên hệ. Hi vọng loạt bài viết này sẽ tạo cảm hứng và làm động lực cho người đọc tìm hiểu sâu xa thêm về ngôn ngữ văn hoá VN, cùng nhiều điều thú vị từ thuở bình minh của chữ quốc ngữ.

1. Ăn chay

Ăn chay (ieiunium /L VBL trang 6) theo ghi nhận của LM de Rhodes là kiêng ăn thịt và cá, tuy nhiên có hai điểm đáng chú ý là (a) nhưng vẫn ăn nhiều lần  trong một ngày (VBL trang 93-94) và (b) nhưng bây giờ chỉ ăn chay theo bổn đạo CG (VBL trang 6). Như vậy, để hiểu nghĩa ăn chay ta cần biết ăn bao nhiêu (a) (số lượng, hay ăn ít đi/nhịn ăn) và ăn cái gì (b) (hay không ăn được đồ gì). Đọc điều kiện thứ hai (b), chúng ta thấy là LM de Rhodes đã nhận ra sự khác biệt giữa vấn đề "ăn chay theo CG" và ăn chay theo dân bản địa (hay đa phần là PG ở Đàng Ngoài và Đàng Trong). Ngay cả theo truyền thống PG thì ăn chay có thể hiểu khác nhau: PG Nam Tông (Tiểu thừa hay Nguyên Thuỷ, Theravada), người xuất gia được phép dùng các thức ăn thịt cá ... do thí chủ cúng dường, gọi là 'tam tịnh nhục', nhưng theo truyền thống PG Bắc Tông (Đại thừa, Mahayana ) ở Trung Quốc người xuất gia không được ăn mặn, cho dù những loại thịt đó là 'tam tịnh nhục '. 'Kinh Jivaka' (Jivakasuttam) số 55, hay trong "Kinh Trung Bộ" tập 2 có nhắc đến lời đức Phật giảng về tam tịnh nhục. Mục đích ăn chay trong PG tóm tắt là tránh sát sinh/gây đau khổ và tôn trọng sự bình đẳng giữa các loài sinh vật, còn mục đích ăn chay trong CG là hãm mình và nhớ đến sự thương khó của ĐCGS - xem thêm phụ chú 6. Sự khác biệt được LM de Rhodes ghi khá rõ là những người thờ tượng thần (~ thờ Phật, PG) ăn kiêng thịt và cá (VBL trang 829, mục TRAI), và thường mang tính chất mê tín dị đoan như là mời các thầy phù thuỷ làm chay. VBL trang 93-94 còn ghi tục "nhà chay " là căn nhà (phòng) dành riêng để lương dân cầu kinh và cúng đồ ăn chay (không có thịt và cá) cho người chết. Điều này cũng cho thấy LM de Rhodes không hiểu rõ ý nghĩa thật sâu xa của tục ăn chay theo PG (từ nguyên tắc không bạo động/không gây hại ~ ahimsa - xem thêm mục 1.4 "Chớ giết"), hay sự quan sát của LM và giải thích của người bản địa không được đầy đủ vào thời này !

1.1 Âm chay thời VBL là một biến âm của trai HV; VBL trang 829 ghi "TRAI, CHAY". Chữ trai 齋 斋 㪰 (thanh mẫu trang 莊 vận mẫu giai 皆 bình thanh, khai khẩu nhị đẳng) có các cách đọc theo phiên thiết
側皆切 trắc giai thiết (TVGT, QV, NT, TTTH)
側皆反 trắc giai phản (LKTG)
傳皆反 truyền trai phản (CLTT 干祿字書)
莊皆切，債平聲 trang giai thiết, trái bình thanh (TV, VH, LT, CV, TVi, CTT)
津私切，音貲 tân tư thiết, âm ti (TV, LT, CV)
卽齋縗也。音資 tức trai thôi dã - âm tư (Triệu Kì chú 趙岐註 - trích KH)
才諧切 tài hài thiết (LT)
TNAV ghi vận bộ 皆來 giai lai (dương bình)
CV ghi cùng vần/bình thanh 貲 訾 髭 觜 鄑 咨 資 齎 姿 姕 粢 齍 𪗋 齊 齋 澬 䆅 兹 孜 孳 仔 滋 嵫 鼒 鎡 耔 芓 趑 次 劑 (ti tư tê trai/tư tề tài/tỉ *thứ)
CV cũng ghi thêm vần/bình thanh 齋 齊 (trai trai/tư/tề)
眞而切，音支 chân nhi thiết, âm chi (TVi, KH), 音支 âm chi (CTT), 支皆切 chi giai thiết (TViB) ...v.v... Giọng BK bây giờ là zhāi zī so với giọng Quảng Đông zaai1 zai1 và các giọng Mân Nam 客家话: [沙头角腔] zai1 sai2 [客英字典] zai1 [海陆丰腔] zai1 [陆丰腔] zai1 [宝安腔] zai1 [东莞腔] zai1 [客语拼音字汇] zai1 [梅县腔] sai2 zai1 [台湾四县腔] zai1 潮州话：zê1, giọng Mân Nam/Đài Loan chai1, tiếng Nhật sai shi và tiếng Hàn cay.

Một dạng âm cổ phục nguyên của trai là *tʂăi mà tiếng Việt còn bảo lưu dạng chay . Chữ trai cũng có dạng dựa vào bộ thực (hàm ý ăn kiêng), nhưng cũng dựa vào bộ tề 齊 hàm ý giữ cho tâm ngay thẳng (chỉnh tề). Để ý một dạng của trai là 䬩 gồm có chữ phi/bất 不 và chữ thực 食, cho thấy một nét nghĩa cổ của trai (ăn chay) là (nhịn ăn) so với không ăn các đồ ăn mặn (bất nhự huân 不茹葷) - xem CTT mục chữ 䬩. Trai 齋 là một cách dịch nghĩa của tiếng Phạn poṣadha पोषध có các nét nghĩa (a) không ăn quá giờ Ngọ - thời đại PG Nguyên Thuỷ thì ăn trước giờ Ngọ còn gọi là trai thực ("ăn chay"), từ thời PG Đại thừa thì trai thực đổi thành tố thực từ ý muốn không sát sinh (b) ăn chay (không ăn thịt) vào ngày rằm mỗi tháng. Để ý tiếng Trung (Hoa) chỉ người/kẻ ăn chay là 素食者 tố thực giả, nhà hàng (bán đồ) chay là tố thực xan quán 素食餐館 (không thấy dùng chữ trai/chay). Ngoài ra liên hệ giữa trai (~ chay) và kính (kinh ~ kiêng) từng được Quảng Nhã ghi: 齋，敬也 trai, kính/kinh dã. Ăn chay theo CG là đầu tiên là tự nguyện, sau đó thành luật: việc ăn chay được ấn định cho suốt Mùa Chay (Mùa Chay Cả  - Quadragesima/L). Từ thế kỉ V đến thế kỉ IX, ngoại trừ ngày Chúa Nhật, mùa này chỉ được dùng một bữa ăn, thường là bữa tối. Không được có thịt, cá trong bữa ăn và có nơi còn cấm cả trứng cũng như các sản phẩm từ sữa ... Đầu thế kỉ X, bữa này chuyển về buổi trưa. Khoảng thế kỉ XIV, buổi tối có thể dùng một bữa ăn nhẹ. Đến thời Trung Cổ thì bãi bỏ luật cấm ăn cá  và các sản phẩm từ sữa như bơ, phó mát: một phần có lẽ từ áp lực các doanh thương về hải sản sẽ bị thua lỗ nếu cấm tiêu thụ.

1.2 Các bản Nôm của LM Maiorica có lúc kí âm ieiunium (L, ăn chay) là *chi *chung 支終: "khi bay ăn chay *chi *chung chớ ở khó mặt" MACC trang 11, "Sau cấm chẳng cho bổn đạo *chi *chung ngày lễ cả" CTTr trang 65 - để ý cách dùng lặp lại nghĩa ở câu trên. Cách dùng lặp lại nghĩa bằng tiếng bản địa sau kí âm thường gặp trong giai đoạn giao lưu văn hoá ngôn ngữ ban đầu: như Chúa dêu (Deus/L), chịu phúc mát-tê-ri là tử vì đạo lành (CTTr tháng tám trang 150)... Cách kí âm *chi-chung phản ánh ảnh hưởng của tiếng Bồ-Đào-Nha jejum /ʒɨ.ˈʒũ/ rõ nét so với tiếng La Tinh ieiunium, tiếng Tây-Ban-Nha ayuno, tiếng Ý digiuno ...v.v... Để ý nghĩa của ieiunium là nhịn ăn (nhịn đói) so với nghĩa ăn chay ghi nhận trong VBL, liên hệ đến nét nghĩa (a) của ăn chay trong phần 1 bên trên (số lần ăn trong một ngày). Một điều đáng chú ý là bữa ăn sáng hay trưa tiếng Pháp là déjeuner: tiền tố dé- hàm ý cắt/ngưng và jeuner có gốc La Tinh jejunare nghĩa là ăn chay/nhịn ăn, cũng giống như nguồn gốc chữ breakfast /A. Bữa ăn trưa hay tối tiếng Anh là dinner (tiếng Úc là tea ) hay tiếng Pháp dîner đều có cùng gốc như déjeuner.

1.3 Chay lòng và lòng chay

Chay còn được dùng làm động từ trong cách dùng "chay lòng " nghĩa là giữ lòng trong sạch, giảm bữa ăn (ĐNQATV trang 115); td. câu 2734 của truyện Kiều - trích từ trang http://www.nomfoundation.org/nom-project/tale-of-kieu/Line-by-line-comparison-between-versions-of-Kieu?uiLang=vn
Câu    Bản    Bản Văn
2734    Kiều 1866    --------
Gió trăng mát mặt, muối dưa chay lòng.
2734    Kiều 1870    𩙍𦝄𠖾󰘚㙁𦯬齋𢚸
Gió trăng mát mặt, muối dưa chay lòng.
2734    Kiều 1871    󰊄𦝄沫󰘚㙁𦯬斎𢚸
Gió trăng mát mặt muối dưa chay lòng.
2734    Kiều 1872    𫗄𦝄沫󰘚㙁𦯬斎𢚸
Gió trăng mát mặt muối dưa chay lòng.
2734    Kiều 1902    𫗄𦝄沫𩈘𪉥荼齋𢚸
Gió trăng mát mặt, muối dưa chay lòng

“Lòng chay ” có nghĩa là tâm trong sạch:"Trước sau giữ một lòng chay" trong Dương Từ Hà Mậu của Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888). Vậy là cho tới thời đại Nguyễn Du, chay vẫn còn giữ nét nghĩa cổ (của trai) là giữ tâm cho trong sạch, ngăn tham dục - chứ không chỉ ăn chay bề ngoài mà thôi. Đây cũng là hàm ý của thành ngữ "Ăn mặn nói ngay hơn ăn chay nói dối". Trong cuốn sách Nôm "Mùa Ăn Chay Cả" quyển chi nhị, LM Maiorica cũng từng nhắn nhủ người theo CG rằng:"Khi bay ăn chay giê-giung chớ ở khó mặt bắt chước kẻ binh bãi  làm chi, vì chưng nó giả mặt võ vàng xanh xao cho người được biết nó ăn chay ... Ý lời này là chớ muốn người ta khen, có một ý là đẹp lòng ĐCT mà chớ." trang 11.

1.4 "Chớ giết"

LM de Rhodes ghi "Chớ giêt" (ne occidas/L) trong VBL trang 110, nhưng ở mục giết ông lại ghi "chớ giết người" (non occides /L - VBL trang 284). Có nhiều lý do khiến LM de Rhodes phải thêm chữ người trong cách dịch "chớ giết". PGTN trang 297-298 ghi rõ thêm:"Giái (giới/NCT) thứ năm, chớ giết, mà chẳng có cấm giết muâng (muông/NCT) chim, vì chưng ĐCT hoá ra loài khác sống, cùng sự khác có xác vì người ta, mà cho người ta dùng loài muâng chim khi có việc: vì vậy giết loài ất chẳng có tội gì ... Giết người là tội cực trọng". Ngay cả giết người trong chiến tranh hay theo đúng luật lệ nhà nước (hay vua chúa) cũng là ngoại lệ:"Song le giới này chẳng có cấm vua Chúa (Chúa viết hoa trong PGTN - NCT) có phép sửa kẻ có lỗi mà phạt bằng tội nó ... cho đến giết nó, và cho kẻo tội nó càng lâu càng nhiều, và khi phạt nó, kẻ khác thì dái phạm tội mà khốn vậy (ý là giết kẻ phạm tội để làm cho kẻ khác sợ không dám phạm các tội đó nữa/NCT)". LM Maiorica cũng giải thích giống như LM de Rhodes về điều răn thứ năm:"Điều này cấm chẳng cho giết người, vì chẳng có cấm giết muông chim, vì chưng nó là của ĐCT sinh ra cho người ta ăn ... Những quan giết kẻ có lỗi ... giết kẻ gian cho kẻ ngay được ở bàng an ... cho nên khi quan giết ai làm vậy thì có phúc về công bằng chẳng phải tội đâu" TCTGKM trang 147-148. Đa số người dân ở Đàng Trong và Ngoài vào thời VBL là theo PG, do đó có nhu cầu rất cần thiết để giải thích sự khác biệt giữa CG và PG về điều răn cốt lõi "chớ giết". Các LM phải giải thích chi tiết vì điều răn thứ năm cũng chính là một điều răn căn bản trong Ngũ Giới 五戒（tiếng Phạn: पञ्चशीलानि pañca-śīlāni) của PG, tuy có khác CG là không giết  bất kì một sinh vật nào!

2. Ăn kiêng

Ăn kiêng là kiêng (tránh không ăn/uống) món nào đó trong bữa ăn. VBL ghi kiêng thịt là abstinere à carnibus, kiêng rượu là abstinere à vino (trang 380). LM de Rhodes ghi mục ăn kiêng ngay dưới mục ăn chay và ăn tạp cho thấy có sự khác biệt cần phải chép xuống. VBL cũng ghi chữ kính (td. thảo kính cha mẹ, kính mến ĐCT ...), tuy nhiên kính và kiêng có tương quan ngữ âm. Từ tâm lý kính sợ dẫn đến sự tránh né, không dám đụng chạm đến: kính/kinh > kiêng - kết quả này không làm cho ta ngạc nhiên cũng như tương quan giữa khâm và khem ở phần sau (mục 4). Chữ kính/kinh 敬 (thanh mẫu kiến 見 vận mẫu canh 庚 khứ/bình thanh, khai khẩu tam đẳng) có các cách đọc theo phiên thiết

居慶切，音竟 cư khánh thiết, âm cánh (TVGT, QV, TV, NT, LT, VH, TTTH, LTCN 六書正𨫠) - để ý nét nghĩa cảnh 警 theo Thích Văn (釋名).
TNAV ghi vận bộ 庚青 canh thanh (khứ thanh)
CV ghi cùng vần/khứ thanh 敬 竟 鏡 獍 (kính cánh)
居卿切, 音京 cư khanh thiết, âm kinh (VB, TVi, KH) - để ý (dạng) bình thanh kinh đã hiện diện ít nhất từ thế kỉ XVII ...v.v... Giọng BK bây giờ là jìng so với giọng Quảng Đông ging và các giọng Mân Nam 客家话: [沙头角腔] gin5 [梅县腔] gin5 [陆丰腔] gin5 [客英字典] gin5 [海陆丰腔] gin5 [东莞腔] gin5 [宝安腔] gin5 [客语拼音字汇] gin4 [台湾四县腔] gin5, giọng Mân Nam/Đài Loan keng, tiếng Nhật là kei kyou và tiếng Hàn kyeng. Một dạng âm cổ phục nguyên của kính/kinh là *kiəŋ so với dạng kiêng còn bảo lưu trong tiếng Việt. So sánh tương quan kính/kinh và kiêng với tỉnh 井 ~ giếng, tỉnh 井 ~ giềng (láng giềng), thinh ~ tiếng, tinh 精 ~ siêng, tinh 精 ~ thiêng, lánh (lìng BK) ~ riêng, chính ~ chiếng (tứ chiếng), kính 鏡 ~ kiếng, cảnh/cành 頸 ~ kiềng, trình 呈 ~ chiềng, chinh 鉦 ~ chiêng, chinh/chính 正 ~ giêng, đình 停 (dừng) ~ điếng (chết điếng), cương 綱 ~ giềng/giường mối ...

3. Ăn tạp

Ăn tạp là ăn thịt, ngày ăn tạp là ngày được ăn thịt (VBL trang 6, 725-726). Tạp HV nghĩa là lộn xộn, hỗn hợp, không thuần … Ăn tạp  là ăn thịt, cá, trứng tương phản với ăn chay (thành ngữ: đầu chay đầu tạp). Ở tạp là ở bẩn thiểu, dơ cùng một nghĩa. Tạp tương ứng với tạp  HV 雜 (thanh mẫu tùng 從 vận mẫu hợp/hạp 合 nhập thanh, khai khẩu nhất đảng) có các cách đọc theo phiên thiết
徂合切 tồ hợp/hạp thiết (TVGT, QV, TTTH) - để ý QV ghi một nét nghĩa của tạp là 集也 tập dã
徂沓切 tồ đạp thiết (NT, TTTH)
昨合切 tạc hợp thiết (TV, LT, VH)
七盍切 thất hạp thiết (TV, LT)
七合切 thất hợp/hạp thiết (TV, VH, CV, TVi)
七合反 thất hợp phản (ThVn 釋文)
昨答切 tạc đáp thiết (CV, TVi, CTT) - TVi/CTT ghi thêm cách đọc 蠶入聲 tàm nhập thanh
秦入切, 音疾 tần nhập thiết, âm tật (TVi) ...v.v...
Giọng BK bây giờ là zá so với giọng Quảng Đông zaap6 zaap2 và các giọng Mân Nam 客家话: [沙头角腔] cap8 [客语拼音字汇] cab6 [海陆丰腔] cap8 [陆丰腔] cap8 [台湾四县腔] cap8 [宝安腔] cap8 [东莞腔] cap8 [梅县腔] cap8 [客英字典] cap8, giọng Mân Nam/Đài Loan chap8, tiếng Nhật zatsu zou và tiếng Hàn cap.
Ăn tạp bây giờ mang nét nghĩa hơi khác hơn so với thời VBL: ăn đủ loại thức ăn khác nhau, từ thức ăn động vật đến thực vật: thí dụ như loài người, loài chó, lợn ...

4. Ăn khem

Khem là kiêng (cùng một nghĩa/VBL trang 365): "ăn khem, ăn khem thịt" (ăn kiêng thịt/NCT) là các cách dùng trong VBL trang 365. Khem có một dạng chữ Nôm dùng chữ kiêm HV 兼 làm thanh phù, hợp với bộ mộc 槏, bộ khẩu 嗛 hay bộ ngôn 謙 ... Khem có thể liên hệ đến khâm HV 欽, như trong cách dùng khâm kinh 欽敬 (kính/kinh sợ > kiêng cữ) cho ra dạng kiêng khem trong tiếng Việt. Học giả Lục Vân 陸雲 (262-303) thời Tây Tấn từng dùng cụm động từ khâm kính/kinh như 高譽洋溢，洛邑之內，無不欽敬 cao dự dương dật，lạc ấp chi nội, vô bất khâm kính (trong Dữ Lục Điển Thư), hay trong Tam Quốc Diễn Nghĩa (Đệ tam hồi) ...v.v…
Chữ khâm 欽 (thanh mẫu khê 溪 vận mẫu xâm 侵 bình thanh, khai khẩu tam đẳng) có các cách đọc theo phiên thiết
去金切 khứ kim thiết (TVGT, QV, NT, TTTH) - QV/NT/TTTH ghi nghĩa của khâm là kính/kinh dã 敬也
去金反 khứ kim phản (NTLQ 玉篇零卷)
祛音切，音衾 khư âm thiết, âm khâm (TV, LT, VH, CV)
魚音切，音唫 ngư âm thiết, âm cấm (TV, LT) - cấm là ngậm
TNAV ghi vận bộ 侵尋 xâm tầm (dương bình)
CV ghi cùng vần/bình thanh 欽 衾 嶔 顉 (khâm)
驅音切 khu âm thiết (CV, TVi) TVi ghi thêm âm khâm 音衾
渠京切，音卿 cừ kinh thiết, âm khanh (CTT) - thời CTT (1670) các phụ âm cuối -nh và -m đã nhập thành một âm -n ...v.v...
Giọng BK bây giờ là qīn so với giọng Quảng Đông jam1 và các giọng Mân Nam 客家话: [梅县腔] kim1 [宝安腔] kim1 [客语拼音字汇] kim1 [陆丰腔] kim1 [客英字典] kim1 [台湾四县腔] kim1 [东莞腔] kim1 [海陆丰腔] kim1, giọng Mân Nam/Đài Loan khim1, tiếng Nhật kin kon và tiếng Hàn hum. Một dạng âm cổ phục nguyên của khâm là *kʰiem, rất gần với dạng khem vào thời VBL. Nữ sĩ Hồ Xuân Hương (1772-1822) cũng dùng động từ khem như "Ai về nhắn nhủ đàn em nhé. Xấu máu thì khem miếng đỉnh chung". Sau thời VBL, Béhaine (1772/1773) và Taberd (1838) đã ghi thêm nét nghĩa khem  (bộ mộc) là cây sào cắm trước nhà có đàn bà đẻ. Bây giờ thì không thấy ai dùng từ khem nữa, cũng như một số âm cổ từng hiện diện vào thời VBL: mựa (vô 無), đam - đem (đam/đảm 擔), khứng (khẳng 肯), cả - giá (giá 價), kem (giam/giám 監), khem (khâm 欽), min (dân 民 > đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất) ...v.v...

5. Cữ

VBL trang 137 ghi "nằm cữ" là tránh giao thiệp vì sắp sinh. Cữ chữ Nôm thường dùng cử HV 擧 hay dạng viết giản lược, và có khi dùng thanh phù cự HV 巨: đây là kết quả của khuynh hướng bảo lưu âm cổ hơn với nguyên âm mở rộng so với nguyên âm nhỏ/trước i như kì 奇 ~ cơ, kì 旂 ~ cờ, kí 記 ~ nhớ ... Do đó, cữ có khả năng liên hệ đến kị HV. Chữ kị 忌 (thanh mẫu quần 羣 vận mẫu chi 之 khứ thanh, khai khẩu tam đẳng) có các cách đọc theo phiên thiết
渠記切 cừ kí thiết (TVGT, ĐV, QV, TV, NT, LT, VH, TTTH, TG 字鑑) - để ý QV ghi 忌諱也 kị huý dã và 敬也 kính/kinh dã - so sánh nét nghĩa này của kị (~ cữ) với kính/kinh (~ kiêng), khâm (~ khem) và trai (chay).
巨記反 cự kí phản (NKVT 五經文字)
居利切 cư lợi thiết (TV)
居吏切 cư lại thiết (LT)
巨己切，音芑 cự kỉ thiết, âm khỉ (TV, LT, NATV 五音集韻)
TNAV ghi vận bộ 齊微 tề vi (khứ thanh)
CV ghi cùng vần/khứ thanh 芰 騎 䗁 伎 技 妓 忌 偈 嵑 臮 暨 𡏲 蔇 垍 綦 諅 誋 惎 㥍 (kị kĩ kệ).  CV cũng ghi cùng vần/khứ thanh 寄 徛 冀 兾 覬 懻 洎 溉 既 穊 覬 𩦸 季 記 其 忌 己 禨 璣 暨 刏 幾 猘 狾 罽 𦇧 瀱 (kí quý kế)
奇寄切，音惎 kì kí thiết, âm kị (CV, TVi) - TVi/CTT còn ghi thêm cách đọc khác là âm kĩ 音技 (so với âm cữ tiếng Việt/NCT).
吉器切 cát khí thiết (CV)
奇上聲 kì/cơ thượng thanh (TViB) ...v.v... Giọng BK bây giờ là jì so với giọng Quảng Đông gei6 gei2 và các giọng Mân Nam 客家话: [海陆丰腔] ki6 [客英字典] ki3 ki5 [宝安腔] ki3 [梅县腔] ki3 [沙头角腔] ki3 [客语拼音字汇] gi4 ki4 [陆丰腔] ki6 [东莞腔] gi5 [台湾四县腔] ki5 潮州话：gi6 (kĭ) ki7 (khī), giọng Mân Nam/Đài Loan ki7, tiếng Nhật và tiếng Hàn ki. Một dạng âm cổ phục nguyên của kị  là *ɡiə, cho ra dạng kị HV và cữ, cũng như xát hoá để cho ra dạng giỗ (và có thể *ɡiə > giới  HV 戒).
5.1 Kị ~ cữ > giỗ
Ngoài nét nghĩa kính sợ (> cữ, kiêng cữ), kị còn một nghĩa cổ là ngày hay lễ cúng ngày đấng cha mẹ/người thân đã qua đời: do đó kị còn liên hệ đến âm giỗ tiếng Việt. Cả hai dạng cữ và giỗ đều hiện diện trong VBL - không thấy dạng kị (so với kì và kí đều được LM de Rhodes ghi lại trong VBL). Khuynh hướng xát hoá của phụ âm đầu k- để cho ra phụ âm gi- vẫn còn vết tích vào thời VBL qua cách dùng khảo cả ~ khảo giá (taxare pretium/L - VBL trang 363) là xem xét giá cả cả: đây là bằng chứng rõ ràng cho thấy cả là âm cổ hơn của giá, cũng như các ghi nhận trong VBL trang 85 cang la ~ giang la ... Khảo ứng với khảo HV 考, và giá ứng với giá  HV 價 mà một dạng âm cổ phục nguyên là *ka. Đây là vết tích của âm cổ của giá chính là cả mà VBL đã ghi nhận chính xác. Các tổ hợp như giá cả, mà cả (> mặc cả) đều cho thấy âm cổ hơn cả đứng ở sau (cấu trúc chính trước phụ sau). Tương quan phụ âm đầu k-gi còn thấy khi so sánh các từ HV như
gian 閒 hay 間 - căn
giam 監 - khám
giảm 減 - kém
giáp 夾 - gắp, cắp, cặp, kẹp
giái - giới 介 - cõi
giải 解 - cải, cởi, cổi, gỡ ...
giải 蟹 - cua
giới 疥 - ghẻ (bệnh)
giới 戒 - cai (cai nghiện)
giái - giới 芥 - cải (rau)
giái (giới) 薤 - kiệu (rau)
giác, giốc 角 - gạc (sừng nai), góc, cắc (bạc cắc)
giác 覺 - cóc, cốc (biết, hiểu)
gia 茄 - cà
giả 赭 - ké (màu đỏ) vết tích còn trong cách dùng đỏ ké
giả 者 - kẻ (người ấy)
giỗ <  kị 忌 cữ ...v.v...
Tóm lại, đọc kỹ VBL cho ta thấy các cách dùng ăn tạp, ăn chay, khem/kiêng/cữ đã hiện diện vào thời này. Tài liệu như VBL hay các bản Nôm của LM Maiorica còn cho ta nhận ra sự khác biệt giữa tục lệ ăn chay theo CG so với PG, thay đổi tuỳ theo tín ngưỡng/tôn giáo  theo dòng thời gian. Ăn chay (theo PG) đã thấm nhuần vào phong tục dân gian, phản ánh trong tục ma chay  (td. "nhà chay") vào thời VBL, rất khác biệt với tục lệ ăn chay theo CG. Ngoài ra, VBL/PGTN còn cho ta nhiều bằng chứng/dữ kiện và cơ sở vững chắc để nêu lên các liên hệ tr- và ch- (trai chay), k- và gi- (cữ giỗ, cả giá) - dựa vào con chữ La Tinh vì gần với âm đọc tiếng Việt và chính xác hơn, cũng như bổ túc cho các so sánh ngữ âm khi dùng chữ Nôm.

6. Tài liệu tham khảo chính

1) Pigneau de Béhaine (1772/1773) - Bá Đa Lộc Bỉ Nhu "Dictionarium Annamitico-Latinum" Dịch và giới thiệu bởi Nguyễn Khắc Xuyên, NXB Trẻ (Thành Phố HCM - 1999).
(1774/Quảng Đông - Địa phận Đàng Trong tái bản năm 1837) "Thánh Giáo Yếu Lý Quốc Ngữ" 聖教要理國語 viết bằng chữ Nôm theo dạng Hỏi-Thưa. Y Doãn Ninh/Lê Bảo Tịnh phiên âm và chú giải, La Vang Tùng Thư xuất bản (Mỹ).
2) Phillipe Bỉnh (1822) "Sách Sổ Sang Chép Các Việc" NXB Viện Đại Học Đà Lạt, 1968.
(khoảng 1794-1802) "Nhật Trình Kim Thư Khất Chính Chúa Giáo" - xem bài viết trên mạng như https://www.scribd.com/document/118931952/Nh%E1%BA%ADt-Trinh-Kim-Th%C6%B0-Kh%E1%BA%A5t-Chinh-Chua-Giao-Philiphe-B%E1%BB%89nh
3) Huỳnh Tịnh Của (1895-1896) "Đại Nam Quấc Âm Tự Vị" Tome I, II - Imprimerie REY, CURIOL & Cie, 4 rue d'Adran (SaiGon).
4) J. F. M. Génibrel (1898) "Dictionnaire annamite français" Imprimerie de la Mission à Tân Định (SaiGon).
(1906) "Petit dictionnaire annamite français" Imprimerie de la Mission à Tân Định (SaiGon).
5) Nguyễn Quang Hồng (2015) "Tự điển chữ Nôm dẫn giải" Tập 1 và 2 - NXB Khoa Học Xã Hội/Hội Bảo Tồn Di Sản Chữ Nôm (Hà Nội).
6) Nguyễn Hữu Hiệp (2014) "Quan niệm ăn chay của đồng bào đạo giáo Nam bộ" - có thể đọc toàn bài trên trang này http://danviet.vn/que-nha/quan-niem-an-chay-cua-dong-bao-dao-giao-nam-bo-184823.html
7) Nguyễn Hồng (1959) "Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam - Quyển 1 - Các Thừa Sai dòng Tên 1615 - 1665" NXB Hiện Tại (Sài Gòn).
8) Trương Vĩnh Ký J.B.P. (1884, 1920) "Petit dictionnaire francais annamite" Imprimerie de l'union Nguyễn Văn Của (SAIGON)
9) Vương Lộc (2002) "Từ điển từ cổ" NXB Đà Nẵng - Trung Tâm Từ Điển Học (Hà Nội).
10) Giêrônimô/Jeronimo Maiorica (thế kỉ XVII) "Mùa Ăn Chay Cả", "Thiên Chúa Thánh Mẫu - Quyển thượng", "Thiên Chúa Thánh Mẫu - Quyển trung", "Đức Chúa Giê-Su - Quyển chi cửu & Quyển chi thập", "Thiên Chúa Thánh Giáo Hối Tội Kinh", “Thiên Chúa Thánh Giáo Khải Mông”, "Kinh Những Ngày Lễ Phục Sinh - Quyển thứ ba", “Các Thánh Truyện”. Sách lưu hành nội bộ (năm xuất bản 2002/2003 - LM Nguyễn Hưng).
11) Alexandre de Rhodes (1651) "Phép Giảng Tám Ngày" - Tủ Sách Đại Kết in lại từ Tinh Việt Văn Đoàn (1961 - Sài Gòn) với phần giới thiệu của tác giả Nguyễn Khắc Xuyên.
(1651) “Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum” thường gọi là từ điển Việt-Bồ-La; bản dịch của Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính - NXB Khoa Học Xã Hội, Thành Phố HCM (1991).
“Tường Trình về Đàng Trong 1645” bản dịch của Hồng Nhuệ, NXB Ánh Sáng Publishing, Escondido (California/Mỹ, 1994?).
"Lịch sử Vương Quốc Đàng Ngoài từ 1627 tới năm 1646" dịch giả Nguyễn Khắc Xuyên - Tủ sách Đại Kết, Thành phố HCM (1994).
12) Nguyễn Ngọc San/Đinh Văn Thiện (2001) "Từ điển từ Việt cổ" NXB Văn Hóa Thông Tin (Hà Nội).
13) Jean Louis Taberd (1838) - tên Việt là cố Từ - "Dictionarium Annamitico-Latinum" Serampore (Bengale).
14) Nguyễn Cung Thông (2016) "Cách nói xuống thuyền, trên trời, ra đời, Đàng Trong/Ngoài ... thời LM Alexandre de Rhodes (phần 1)" có thể xem toàn bài trang này http://chimvie3.free.fr/baivo/nguyencungthong/ncthong_CachDungXuongThuyenTrenTroiVaRaDoiP1.pdf
(2016) "Cách nói tôi, ta, tao, tớ, qua, min ... Tiếng Việt thời LM de Rhodes" - có thể xem toàn bài trang này http://chimvie3.free.fr/baivo/nguyencungthong/ncthong_CachNoiToiTaTaoToP2.pdf
(2018) "Tiếng Việt thời LM de Rhodes - vài nhận xét về tên gọi và cách đọc (phần 11)" - có thể xem toàn bài trang này http://www.vanchuongviet.org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=24519   
(2018) "Tiếng Việt từ thời LM de Rhodes - Kinh Lạy Cha (phần 5A)" có thể xem toàn bài trên trang https://nghiencuulichsu.com/2018/02/06/tieng-viet-tu-thoi-lm-de-rhodes-kinh-lay-cha/ hay https://www.facebook.com/conggiao.info/posts/1586641711427101 ...v.v...
(2018) "Tiếng Việt từ thời LM de Rhodes - Kinh Lạy Cha (phần 5B)" có thể xem toàn bài trên https://vandoanviet.blogspot.com/2018/04/tieng-viet-tu-thoi-lm-de-rhodes-kinh_24.html?m=0 …v.v…
15) Stêphanô Huỳnh Trụ (2012) "Giữ chay và ăn chay" và bài viết "Chay tịnh hay trai tịnh?" - có thể đọc toàn bài trên trang này chẳng hạn http://tgpsaigon.net/category/t%C3%A1c-gi%E1%BA%A3/lm-st%C3%AAphan%C3%B4-hu%E1%BB%B3nh-tr%E1%BB%A5?page=2

Nguyễn Cung Thông